De recente overstromingen in Coimbra in december 2022 en januari 2023 hebben wederom bevestigd dat “watermanagement” zeer moeilijke materie is. Zelfs na de bouw van een stuwdam. De terrasjes van de café-restaurants op de rechteroever van de Mondego en de vlakke weide van de Parque Verde aan de overkant liepen onder water. De rivier, de anders zo zacht kabbelende Mondego, veranderde na de langdurige, felle regenbuien in een bredere rivier met sterk stromend water, eentje die zich niet meer laat indijken. Dat dwingt tot ontzag…
Ik denk aan de kloosterlingen, de Arme Klaren, die hun klooster Santa Clara-a-Velha al een eerste keer in de 14de eeuw zagen onderlopen en vele jaren later met jaarlijkse overstromingen te maken kregen. Tot in de 17de eeuw hielden ze het op die locatie vol (aan de Portagem de brug oversteken en dus op de linkeroever) en trachtten ze aan dat wederkerend natuurfenomeen het hoofd te bieden. Vandaag zou bouwen vlakbij de rivier een niet goed te keuren initiatief zijn. Maar destijds was het uiterst belangrijk een rivier/waterbron/watervoorziening te hebben om zowel een koninklijk paleis als een hele kloostergemeenschap van de Arme Klaren te voorzien van het nodige water.
Driehonderd jaar na de stichting van het klooster (14de eeuw) werden de kloosterlingen door een koninklijk besluit gedwongen zich hogerop op de heuvel in een nieuw klooster, genaamd Santa Clara-a-Nova, te gaan vestigen. Vanaf toen verviel het oude klooster langzaam tot een ruïne. De nonnen namen bij de verhuis de religieuze kunstwerken mee naar de hogere en dus veiliger oorden. Evenals de belangrijkste graven, waaronder die van koningin D. Isabel.
In de 20ste eeuw bleek dat de ruïnes van de gotische kloostergebouwen verrassend intact waren gebleven in hun slibbad en eigenlijk waardevol en uniek waren omdat ze tot de oudste van Portugal behoorden. Ze werden met respect geconserveerd en gerenoveerd. De archeologische opgravingen leverden interessante vondsten op. Wie houdt van keramiek en scherven komt ogen te kort in het museum. Intensief onderzoek toonde aan dat de nonnen het vloerniveau in de kerk ooit verhoogd hadden om zo te schade te beperken bij overstromingen. Maar het heeft niet mogen baten. Het sediment van de rivier heeft langzaam maar zeker een groot deel van de kloostergebouwen en de kerk bedekt.
In 2006, na twaalf jaar gesloten geweest te zijn geweest voor het publiek, kon het museum en bezoekerscentrum de bezoekers eindelijk informatie geven over het kloosterleven van de Arme Klaren, ook wel Clarissen genoemd.
Dezer dagen, februari 2023, kan de kerk nog steeds niet bezocht worden, omdat er waterinsijpeling is geweest en er nog steeds onderzoekswerk wordt verricht. Jammer genoeg kon niemand ons vertellen hoelang dit nog zou duren. Laten we er een grapje over maken: dat is typisch Portugees, anders omgaan met tijd dan de noorderlingen. Maar laat je er niet van weerhouden het museum en het winkeltje te bezoeken.
In het museum zijn er mooie thematische presentatiewanden opgesteld die het dagelijkse leven van de nonnen voorstellen. Er zijn voorwerpen uit het dagelijks gebruik in displays (bestek en borden, kommen en kammen), juwelen, en er wordt ook info gegeven over een zekere hiërarchie in deze religieuze vrouwengemeenschap. Er zijn maquettes gemaakt die verduidelijken hoe het hele complex er moet hebben uitgezien voor het verwoestende water zijn werk deed.
Op Facebook komt er maandelijks een interessant “Wist je dat…” . Zo las ik recent nog dat de nonnen tot stilte (zwijgplicht) gedwongen waren, in relatieve armoede leefden en meermaals daags tot gebed moesten overgaan. De nonnen ontwikkelden een gebarentaal waarmee ze indien nodig toch konden communiceren.
Op het oorspronkelijke kloosterdomein, op de plek waar ooit de begraafplaats moet zijn geweest, werden meerdere intacte skeletten teruggevonden van de nonnen, maar ook andere voorwerpen, kerkelijke items zoals paternosters. Het klooster moet ooit, mede dankzij de veelvuldige schenkingen die zij ontvingen, een prestigieuze uitstraling gehad hebben.
Eén kunstwerk, afkomstig uit het klooster Santa Clara, wordt nu tentoongesteld in het Machado de Castro museum. Het is een belangrijk werk van de Vlaamse kunstenaar Quinten Metsys. In opdracht van de Portugese koning D. Manuel I schilderde hij een drieluik “Het lijden van Christus” voor het klooster. Meerdere religieuze Vlaamse kunstwerken en altaarstukken vonden de weg naar Portugal in de 15-16e eeuw. Ik denk aan het imposante prachtig altaarstuk in de Sé Velha dat ook een bezichtiging waard is. Maar daarover later nog eens.
Met dank aan Pedro Ferrâo van het Machado de Castro museum in Coimbra voor de informatie over het werk van Metsys en de illustrerende foto´s. Zij beelden de Calvarieberg uit, de geseling van Christus, Moeder Maria en de annunciatie.
Marieleen
Marieleen is sinds augustus 2019 heerlijk “reformada” en heeft dus tijd (en zin) om elke eerste zaterdag van de maand allerlei ontdekkingen in Coimbra te delen. Plus natuurlijk haar enthousiasme en liefde voor de stad! Volg haar op Instagram voor nog meer foto´s van Coimbra en omgeving. Voor een rondleiding of een bezoek aan de stad aarzel niet haar te contacteren via marieleenb.pt@gmail.com.
