Saudades de Portugal

Toen ik in Coimbra op een keertje van mijn dagelijkse route afweek, op weg naar de Rua da Sofia, belandde ik in een voetgangerspassage. Altijd fijn om zoiets te doen, omdat je nooit weet waar je gaat uitkomen. Het is te zeggen, ongeveer wist ik het wel: op de Pátio da Inquisição. Een plein met een naam die vele vragen oproept. Wel spannend, want er wacht de voorbijganger misschien een verrassing. En ja, …

Onder een stenen boog, ingewerkt in een gebouw, werd mijn aandacht getrokken door opgravingen aan beide zijden. De site lag er wat achteloos en vergeten bij zo te zien, weliswaar beschermd achter een vuile plexiglazen wand. Alsof de opgravingen plotseling stopgezet waren. Mijn eerste vermoeden dat dit om een restant van de muur rond Coimbra zou gaan was verkeerd.  Toen ik weer thuis kwam en wat opzoekingswerk deed, kwam ik meer te weten over deze site.

Laat me beginnen met de periode van 1478 tot en met 1821. In Portugal wordt de Inquisitie, of de rechtbank van de katholieke kerk in het leven geroepen. Mogelijke tegenstanders van de toen overwegend katholieke geloofsgemeenschap, ook ketters genoemd, werden actief opgespoord. Er werd onderzoek gedaan naar de handel en wandel van deze verdachte personen maar vaak ook niet.  Schuldigen maar ook onschuldigen met een andere mening kregen vaak straffen die gingen van opsluiting  in de cel, martelingen, tot confiscatie van hun eigendommen. Met dat laatste kon de kerk zich verrijken natuurlijk.

In het begin van de 16 eeuw was er een college gevestigd in de gebouwen aan de ene kant van het plein. Die kwamen korte tijd onder de voogdij van de Jezuïeten. Maar deze orde werd verdreven en de rechtbank van de Kerk, met bijhorende gevangeniscellen, werd hier geïnstalleerd. Wel, deze opgravingen tonen restanten van de ruimtes waar de gevangenen werden opgesloten. Stenen muren half onder de grond. Vast lekker koele ruimtes in de zomer maar vochtige  ijskoude cellen in de winter. Een beschuldigde kon erin belanden zonder dat de aanklager enig bewijs van schuld diende te leveren. Zelf kon de gevangene evenmin beroep aantekenen tegen een uitspraak. Rechtspraak met de natte vinger dus.

De macht van de kerk reikte zelfs zover dat in de Indische koloniën en Brazilië  de Inquisitie eveneens werd ingevoerd.   Andere landen in Europa hadden  hun eigen Inquisitie. Het ging er vaak gruwelijk aan toe. Er vonden folteringen plaats  die de beklaagden,  vaak ondanks hun onschuld, toch schuldig lieten pleiten. Gevangenen gingen dus soms over tot bekentenissen om van de gruwelijkste pijnen verlost te worden. Op oude prenten op het internet kan je de verscheidenheid aan martelpraktijken nog afgebeeld zien.

Pas in het begin van de 19^e eeuw kwam er dan een einde aan deze gruwelpraktijken, dankzij een verbod door Koning Johan VI.  Voordien had de markies van Pombal  de macht van de Inquisitie al aardig afgezwakt.

Je moet naar de Pátio da Inquisicão  vlakbij de Santa Cruz lopen om de passage met de opgravingen te vinden. Dat vraagt zoals gebruikelijk in Coimbra even bergop lopen als je van aan het café Santa Cruz vertrekt. De meeste opgegraven cellen bevinden zich onder het parket in de tentoonstellingsruimte van het CAV (Centro de Artes Visuais) en zijn dus niet zichtbaar voor het publiek.

Op het ogenblik dat ik daar op bezoek ging, liep er een fototentoonstelling, voor het merendeel zwart-wit foto´s genaamd, onder het thema  “Spectrum” met een internationale collectie van werken van meer dan 25 fotografen.

De tweede gevangenis waar ik het over wil hebben, kan je tegelijkertijd met de universiteitsbibliotheek, Biblioteca Joanina bezoeken, met een duo-ticket. Deze kan je alleen met je eigen ogen gaan zien, fotograferen is niet toegelaten.

De universiteit, gelegen op het hoogste punt van de heuvel,  had ook lange jaren haar eigen regels en rechtspraak. Studenten die naast de lijntjes kleurden of zich misdroegen, werden ter plekke in een cel gestopt en tot nader order van de universiteitsstrafrechter vast gehouden. De oorspronkelijke cellen bevonden zich onder de Sala de Capelos (de bottenzaal) maar werden nadien verplaatst naar hun huidige locatie, onder de bibliotheek.

Pas in 1834 kwam er hier een einde aan het interne rechtssysteem van de universiteit, na de liberale revolutie.  De lege cellen werden vanaf dan als opslagplaats voor archieven en documenten, manuscripten en boeken van de klerikalen gebruikt.

De derde en huidige nog in gebruik zijnde gevangenis, lijkt van veraf op een kloostergebouw met koepelkapel. Ze troont aan de horizon op een heuvel en steekt uit boven de omliggende gebouwen. Het lijkt heel majestueus (grapje) hier te mogen vertoeven in deze mooie historische gebouwen.

Een contactpersoon bij de stad vertelde me dat dit de penitentiaire instelling is voor de zwaarste criminelen uit Portugal. Coimbra zou in het verleden ook een belangrijke Italiaanse maffioso tot zijn gevangene hebben mogen rekenen. Waarop ik hem vroeg of Portugal ook maffioso heeft… Nu een Portugees krijg je niet zo snel aan het lachen, maar er kon een smalend grijnsje vanaf en een overtuigend “neen“ schudden.

De bouw van deze gevangenis kreeg in de 19^e eeuw de goedkeuring  van koning D. Luis,  koning van Portugal. Want overal in Europa ging men zich meer en meer toeleggen op het heropvoeden van de gevangenen in plaats van het bestraffen. Dan kon Portugal niet achterlopen. De gebouwen werden opgericht tussen 1876 en 1901. Het eerste jaar werden er zo een 10-tal gevangenen ondergebracht, na de afwerking van de gebouwen nog eens 80 extra. In de nasleep van de strafhervormingen werd er tegelijkertijd voor gezorgd dat de gevangen onder betere condities dan voorheen hun straf konden uitzitten.

De vorm van het gebouw alleen al is speciaal. De ingenieur die het plan bedacht, een zekere Júlio Ferraz, was eerder zijn licht gaan opsteken in de USA, het Verenigd Koninkrijk en België. Daar had hij de nieuwe ideeën opgedaan die leidden tot dit architecturaal ontwerp. Het ontwerp wordt nog steeds vernoemd naar de stad Philadelphia, waar de eerste gevangenis met een dergelijk radiaal plan werd gebouwd. Centraal staat een uitkijkpunt (centrale toren die achthoekig is en boven de andere gebouwen uitsteekt) dat de bewakers toelaat het hele terrein te overschouwen. Daarrond worden cellen gebouwd die een uitzicht geven naar buiten. De vier vleugels, verbonden aan de centrale achthoek hebben telkens drie verdiepingen. Vanuit de lucht zou je dus een kruisvorm kunnen waarnemen. Door de gotische ramen en deuroverspanningen ziet het er allemaal nog ouder uit dan het is.

Wie nu nog niet genoeg kan krijgen van al die bestraffingen moet zeker eens naar de “Pelourinho” van Coimbra gaan kijken, op de Praça de Commercio. Deze schandpaal zou oorspronkelijk in de 15^e eeuw op het kerkhof van de Sé Velha hebben gestaan. Nadien zou hij verhuisd zijn hij naar de Largo de Portagem om omgebouwd te worden tot fontein. De huidige paal is op basis van een oude gravure in ere hersteld geweest in de jaren ´80. Criminelen  zouden door de lokale macht gestraft worden onder het toeziende oog van de bevolking. Die kon de misdadigers naar eigen wens beschimpen of met rottigheid bekogelen. Zo werd in de tijd vóór de gevangenisstraffen gerechtigheid toegepast en een afschrik-effect beoogd. Een houten galg daarentegen zou dichterbij het huidige kerkhof Conchada gestaan hebben.

Nu wordt Portugal en ook Coimbra vaak als “veilig land en veilige stad” genoemd. Maar het volgende voorval zette hier een domper op. Mijn 96-jarige onderbuurvrouw is tijdens haar dagelijks wandelingetje op een vast uur, hier in de buurt  opgewacht door een persoon met kwaaie bedoelingen. Netjes gekapt en mooi opgekleed werd ze tegen de grond gewerkt en haar handtas ontvreemd. Ze viel, liep een hoofdwonde op en moest met de ziekenwagen weggevoerd worden. Niemand in de buurt, geen getuigen dus, toen het voorval gebeurde. Ze is er aardig van onder de indruk. En zoals dat gaat, een hoop extra administratieve beslommeringen voor haar kinderen om alle officiële documenten weer aan te vragen. De deursloten zijn gelukkig veranderd, en nu herstelt ze bij de dochter. De eerste weken klem ik mijn handtasje alvast wat vaster in de hand. En hopelijk komt Dona Carmina gauw weer naar huis.

Até a proxima!

Marieleen

Marieleen is sinds augustus 2019 heerlijk “reformada” en heeft dus tijd (en zin) om elke eerste zaterdag van de maand allerlei ontdekkingen in Coimbra te delen. Plus natuurlijk haar enthousiasme en liefde voor de stad!