Saudades de Portugal

De Santa Cruz kerk en het gezellige pleintje in Coimbra door de ogen van de kunstenaar Rui Gaspar. Maar ook het verhaal van een opmerkelijke vrouw: Mathilda. Niet de Belgische koningin Mathilde, maar wel Mathilda van Portugal. Want Portugal, Nederland, en Vlaanderen (waar ik ben geboren), hebben een stukje gedeeld verleden.

Op een namiddag in november, toen de zon volop scheen onder een staalblauwe hemel, genoot ik van een drankje op het terras van het 12de eeuwse café Santa Cruz. Tijd zat om te dromen van koninklijke families uit het verleden. Hier komt het relaas, waar historie, werkelijkheid en fantasie vast verweven zijn….

Over de Portugese Mathilda, geboren als Theresa, kom je iets minder gemakkelijk iets te weten. Haar vader en broer krijgen meestal wel de aandacht in de toeristische gidsen. De eerste omdat hij de eerste koning van Portugal was. Hij kreeg de naam Afonso I Henrique de Veroveraar, en de tweede, de zoon kreeg de naam Sancho I, als bijnaam de Bevolker, omdat hij het platteland bevolkte tijdens zijn bewind.

Hun graven kan je bezichtigen vooraan in de kerk van Santa Cruz. Ze liggen wat duister tegen een tegenover elkaar liggende wand aan. Als je een kaartje koopt aan de rechterkant kan je het mooie klooster bezoeken en ook naar de graven toe lopen. Beide graftombes tonen een nogal statisch liggende afbeelding van beide mannen. Maar waar ligt de koningsdochter Mathilda begraven ?

Zij werd geboren in Coimbra in 1151 als derde kind op rij. Ze had een jongere broer die later koning zou worden. De koningin-gemalin en moeder zou gestorven zijn na de geboorte van haar zevende kind. De koning zelf kreeg ook zware gezondheidsproblemen, dus liet hij eerst alleen zijn zoon, nadien samen met zijn dochter Mathilda het regentschap waarnemen, het administratieve bestuur uitoefenen en de militaire belangen verdedigen van het land.

Toen de gezondheid van de koning verder achteruitging overwoog deze zelfs om de wet te veranderen en Mathilda op de troon te zetten. Zij was niet alleen zijn favoriet, ze was eveneens bekwaam en gedreven als een echte diplomate.

Mathilda zou in het belang van de staat lange tijd ongehuwd zijn gebleven. De vrees bestond immers dat door een huwelijk met een prins uit naburige koningshuizen, mogelijks Spanje het jonge koninkrijk Portugal opnieuw zou kunnen annexeren. Dat moest natuurlijk worden vermeden. Het was uiteindelijk haar broer die na het overlijden van de koning de opvolger werd en voor de troonopvolgers zou instaan.

Als  Mathilda rond de 30 jaar oud is, kwam er dan toch een huwelijksaanzoek, van Filips van de Elzas, de Graaf van Vlaanderen, weduwnaar, 42 jaar oud en zonder troonopvolger.

Enerzijds had het Portugese hof, onder andere door de Vlaamse kruisvaarders die mee hadden gevochten met de herovering van Lissabon op de Moren, interesse gekregen in dit noordelijk gebied. En anderzijds waren de naam en faam van Filips als strijder  welbekend tot ver over de landsgrenzen. Men keek ook in het noorden verlangend uit om die koninklijke Mathilda op het toneel te zien verschijnen en haar te verwelkomen. Ze zou immers een uitzonderlijke grote bruidsschat mee brengen bestaande uit goud,  brokaat en  edelstenen. Die schat maakte dat ooggetuigen diep onder de indruk waren (zo staat tenminste geschreven in de kronieken).

Maar vooraleer Mathilda vanuit Portugal met haar vloot van tientallen schepen in het noorden geraakte en aankwam in Sluis, kregen ze te maken met Franse piraterij in de buurt van de Franse havenstad Cherbourg. Ze kon ternauwernood aan de dood ontsnappen.

Duizenden Portugezen, ook handelaren, die met haar meereisden zouden hun leven hebben gelaten toen ze overboord werden gegooid bij de overval. Dat kon de naar zijn bruid verlangende graaf Filips niet zo laten en hij kwam in een zwaar conflict met de Franse koning terecht. Gelukkig kon hij de buit recupereren tijdens een tegenaanval op de haven van Cherbourg. Deze ging gepaard met enorme verwoestingen.

De graaf trouwde met Mathilda, dat werd een groot volksfeest. Hij  schonk Mathilda bij het huwelijk een groot deel van Vlaanderen (het land van Waas) en tientallen Vlaamse steden erbij. Er kwam jammer genoeg geen troonopvolger. Mathilda was geletterd en zat vaak met haar neus in de manuscripten. Filips was vooral een veroveraar. Hij hield van oorlogsstrijd en kruistochten en dankzij de door Mathilda’s meegebrachte bruidsschat kon hij verder op kruistocht gaan. Maar jammer genoeg sterft de graaf van Vlaanderen tijdens een van zijn kruistochten in Israël in 1191, niet in de strijd maar tijdens een epidemie die was uitgebroken. Geen troonopvolger dus.

De weduwe Mathilda zag zich gedwongen een tweede keer te huwen, deze keer met Odo III van Bourgondië. Reden hiervoor is niet te achterhalen, want zo snel als het huwelijk was geklonken, zo snel zou het weer ontbonden worden. De ene beweert  omdat ook dit huwelijk kinderloos bleef (dat was toen een geldige reden om een huwelijk teniet te doen), de andere omdat er bloedverwantschap tussen de twee zou zijn geweest (maar dat wisten ze toch vooraf).

Toen haar broer, Sancho I, gekroond tot de tweede koning van Portugal, overleed in 1212, reisde ze vanuit Vlaanderen terug naar Coimbra. Maar al snel ontstonden er ruzies over wie de troonopvolger zou worden en ontvluchtte ze het koninklijke hof. Ze keerde Portugal de rug toe en vertrok weer naar Vlaanderen.

Dat haar liefde voor de mensen uit het noorden niet altijd wederzijds was, staat ook geboekstaafd. Mathilda zou na de dood van de Graaf meerdere keren extra nieuwe belastingen hebben geheven. Hierdoor joeg zij het gewone, arme volk op stang en verloor zij hun steun. Vele Westhoekers zouden haar niet langer meer willen gehoorzaamd hebben. Er ontstond een verbeten strijd tussen haar vóór (Ingerijkers)- en tegenstanders (de Blauwvoeters). Beide groepen sloegen aan het plunderen en verwoesten. Het conflict eindigde met het in brand steken van de residentie van Mathilda.

En dan slaat het noodlot toe. Of zit er toch een complot of moordtheorie achter? Op 60-jarige leeftijd (oud in die tijd wordt beweerd) rijdt de koets van Mathilda zich vast in een moeras in de buurt van Veurne. Ze verdrinkt!  Wie weet waar ze begraven ligt?

Ik contacteerde de toeristische dienst van Brugge. Zij stuurden mij copies toe uit een historisch boek: De graven van Vlaanderen, 861-1384, geschreven door Edward Maersschalk. Waarvoor mijn gemeende dank. Jaarlijks wordt er een herdenkingsprocessie onder andere ter ere van haar georganiseerd: de Heilige Bloedprocessie.

Eerst werd Mathilda begraven in de Abdij Ter Duinen in Koksijde en nadien werd haar lichaam bijgezet in het graf van haar gemaal Filips, Graaf van Vlaanderen, in de Abdij van Clervaux  in het Groothertogdom Luxemburg. De leeuw aan de voeten van het liggende koningsbeeld staat voor MOED en KRACHT.

De schilderingen ter aanvulling op mijn verhaal zijn van Rui Gaspar. Volg zijn werk via Facebook en/of Instagram.

Veel lees- en kijkplezier,

Marieleen Bruggeman