Saudades de Portugal

Zoals ik in mijn vorige stukje al verklapt had zijn we in mei weer twee weken in Lissabon geweest. We hebben uiteraard weer heel veel fado gehoord, en ik heb zelf ook een paar keer mogen zingen. Daarover straks meer, maar eerst moet ik even vertellen wie “we” zijn. Ik had al verteld dat mijn fado-fanatisme pas een grote vlucht nam na de dood van Giny. Een grotere vlucht dan daarvoor mogelijk geweest zou zijn: alle vakanties alleen maar naar Lissabon, en daar dan avond na avond Fado gaan luisteren? Nee, daar was zij niet in meegegaan. En ik ging er van uit dat ik, wanneer ik een nieuwe partner zou vinden, ook wel behoorlijk zou moeten inbinden, wat dat betreft.

Maar het liep anders. Ik ontmoette Jojo. En nu lopen we samen iedere vakantie alle Fado huizen af. Wat een bijzondere muziek is dat toch, die zelfs een hardrock/metal fan voor zich weet te winnen! Bovendien heeft zij ook mijn Lissabon ervaring verrijkt. Allerlei kerken en musea waar ik eerder aan voorbij gegaan was horen nu tot onze vaste bestemmingen. En, over musea gesproken, hier is een tip die niets met Fado te maken heeft: het nieuwste museum van Lissabon – eigenlijk is het een interactieve experience – is Quake, over de grote aardbeving in 1755. In Belèm, naast het koetsenmuseum. Zeer aan te raden!

En dan, de Fado.

Wat we geleerd hebben deze vakantie is “Verwacht niets, want het valt altijd tegen”. Want ja, we hebben een paar tegenvallers meegemaakt. Maar gelukkig ook veel goede, zeer goede en geweldige ervaringen. Dus daar gaat het vandaag voornamelijk over.

Op deze foto zie je grappig genoeg twee Jojo’s. Rechts mijn vriendin, links de uitbater van Canto da Atalaya. Die zaak is een aanrader: de Fado is er goed, soms heel goed, de sfeer is geweldig, het eten eenvoudig en lekker (wij nemen meestal een selectie van de voorgerechten). Op Instagram kun je zien wie er die avond zingt, maar er komen altijd nog andere fadistas binnenlopen. Soms hoor je er wel zes op één avond.

Een ander vast adres van ons is de Tasca do Jaime, in Graça. Op zaterdag en zondag zijn daar fadomiddagen (vanaf 16:00). Zoals je ziet heeft Jojo een paar cadeautjes meegenomen voor Laura (hier nog in covid-uitrusting), de vrouw van Jaime. Hollandse cadeautjes, maar ze passen wel bij de Portugese azulejos.

Hier zingen voornamelijk amateurs, maar daar zitten soms ook zeer verdienstelijke tussen! En ik heb hier ook mogen zingen… Het eten beperkt zich tot snacks: een bordje met ham en/of kaas en hele goede pastéis de bacalhau, die Laura zelf maakt. Er is ook een Tasca do Jaime in Alfama, waar je ’s avonds terecht kunt, en waar wel echte maaltijden geserveerd worden.

Nog een zaak waar amateurs zingen – voor een deel dezelfde als bij de Tasca do Jaime – is de Duque da Rua. De keuze aan snacks is er wat uitgebreider, maar ook hier geen warme maaltijden. De eigenaar, Helder, is een goede vriend, dus ook hier komen we iedere vakantie wel een paar keer. En dit is ook de plek waar ik het vaakst zelf zing. Dit keer het nummer dat ik voor het laatste concert in Nederland had ingestudeerd:

De beste kans op de beste Fado heb je bij Mesa de Frades. Wel echte maaltijden, al beperkt de keuze zich tot vis, vlees of vegetarisch. De rest laat je aan de keuken over, en met een gerust hart. Geen toeristenhap, hier! De muziek begint pas om elf uur, als het eten zo goed als op is. De fadista van dienst (aangekondigd op het bord bij de ingang) is altijd al goed, maar daar blijft het niet bij. Allerlei zangers en zangeressen komen hiernaartoe nadat de andere restaurants sluiten, en ook “grote namen” zoals Carminho of Katia Guerreiro geven hier wel eens acte de presence. Als je geluk hebt kan het wel doorgaan tot vier uur of later. Je gaat dan terug naar huis in een staat van gelukzaligheid die heus niet (alleen) door de wijn veroorzaakt is.

Helaas zijn wij er niet geweest deze vakantie, omdat er iets fout gegaan was met de reservering. Maar daardoor hebben we de Associação do Fado Casto ontdekt, van dezelfde eigenaar, Pedro de Castro. Die is bovendien een topper op de Portugese gitaar. Op deze foto met zijn vriend en collega André Ramos.

Een grote, hoge ruimte, lange tafels met houten banken, eten wat je voorgezet krijgt: een eindeloze stroom van traditionele gerechtjes, totdat je niet meer weet waar je het moet laten… De fadista die voor later op de avond bij Mesa de Frades staat aangekondigd treedt hier dan op voor elven, met nog één of twee anderen.

Een bijzonder concertje hebben we meegemaakt in de tuin van Amália. Het huis waar zij woonde is na haar dood intact gelaten en is nu een museum. Célia Leiria, die we ontmoetten bij Canto da Atalaya, vertelde dat ze die volgende zaterdag daar zou zingen, en voor ons was dat een mooie gelegenheid om ook het museum te bekijken.

Tenslotte is er nog een categorie fadorestaurants met duidelijk meer pretentie. Obers in pak, een uitgebreide en chique menu- en wijnkaart, goede muzikanten en goede fadistas (onder vast contract). Met een passend prijskaartje… Sr. Vinho, waar ik vroeger ooit één keer geweest ben, staat geloof ik het hoogst op die ladder. O Faia gingen we heel veel naar toe toen Ricardo Ribeiro – absoluut de beste fadista die ik ken – daar nog zong. Nu gaan we alleen nog als we in een chique bui zijn: het eten is er goed, we kennen de mensen en zij kennen ons. Maar deze vakantie waren we alleen in Clube de Fado, en dat was omdat Carla Pires daar optrad. Ook een vriendin…

Stilte, a.u.b.

Die laatste groep restaurants mag dan duur zijn, en de chique atmosfeer niet altijd wat je wilt, maar één ding hebben ze er goed voor elkaar: als er gezongen wordt, wordt er geluisterd.

Traditioneel wordt aan het begin van een optreden om stilte gevraagd: “silêncio, vai se cantar o fado.” De Fado moet in stilte en met aandacht beluisterd worden. Gun jezelf dat, gun de muzikanten dat, gun de andere bezoekers dat. Moet je even van tafel? Wacht tot het nummer afgelopen is. (En dito als je daarna terugkomt.) Wil je je gezelschap vertellen hoe goed (of slecht) je het vindt? Dat kan later ook nog. Fotograferen en filmen was traditioneel ook uit den boze, maar dat is in deze tijd van mobieltjes niet meer te handhaven. Maar je leidt wel jezelf, en misschien mensen om je heen, af van waar het echt om draait: de Fado. (En, eerlijk gezegd, staan er niet al meer dan genoeg foto’s en filmpjes van fadistas op Instagram en YouTube?)

Dat gezegd hebbende: ik zelf maak vaak ook wel een paar foto’s. Boven dit artikel zie je een willekeurige greep uit de fadistas die we deze vakantie gehoord hebben. En ik maak vaak geluidsopnames. Het apparaat zit in mijn tas, ik start de opname aan het begin van de avond, stop hem aan het eind, en zie later thuis wel of het gelukt is. Op die manier kan ik de hele avond ongestoord genieten, en de mensen om mij heen ook.

In de duurste zaken wordt de heiligheid van de Fado dus het strengst beleden, en waar de sfeer wat ongedwongener is moet je soms genoegen nemen met iets van een compromis. Dat is oké. We houden van Fado, maar ook van ongedwongen. Maar helaas, soms zakt het door de bodem. Onze slechtste ervaring deze vakantie was in een restaurantje in Alfama. Daar ging het personeel gewoon door met nieuwe bezoekers binnenbrengen, bestellingen opnemen en uitserveren, wat allemaal nog extra onrustig was doordat de tafeltjes onwijs dicht op elkaar stonden. Door die onrust waren de bezoekers ook minder aan het luisteren – en meer aan het fluisteren. Eén grote ergernis. We zijn al gauw weer weggegaan. We hadden medelijden met de bezoekers die van hun weekendje Lissabon dit als fadobeleving mee naar huis nemen. En we hadden medelijden met de fadista die in zo’n zaak zijn werk moet doen. Daarom geef ik hem hier het laatste woord. Stilte, zingt hij, zodat de gitaren gehoord worden. Stilte, zodat de Fado gehoord wordt, die na een lange reis van mond tot mond, hiernaartoe gekomen is.

Geerten was al bijna 40 toen hij voor het eerst in Portugal kwam. Ondanks deze late start ontwikkelde zich bij hem toch een ernstige vorm van lusomanie. Tegenwoordig (nou ja, nu even wat minder, natuurlijk) komt hij er meerdere keren per jaar, meestal in Lissabon, “para comer peixe e ouvir o Fado…