Sines is wellicht een plaats die je niet zo snel zult bezoeken. Aan de kust van Alentejo, een uurtje rijden ten zuiden van Setúbal, is Sines anno 2022 vooral thuishaven van een grote olieoverslag. Maar ooit was het de geboorteplaats van Vasco da Gama, een van Portugals (en Europa’s) grootste ontdekkingsreizigers.
Het was da Gama die met zijn reizen naar India de handelsroute open legde van het westen van Europa naar de Oost, via de zuidpunt van Afrika die de Portugezen Cabo de Boa Esperanza noemen (in Nederland beter bekend als Kaap de Goede Hoop).
Het oude havenstadje is trots op da Gama. Wie langs de baai van Sines loopt, ziet vanaf het mooie strand het kloeke standbeeld dat voor hem is opgericht. Het staat pal voor het fraai gerestaureerde fort van Sines, de plek waar in 1460 de kleine Vasco het levenslicht zag. Hij was een zoon van de edelman Estêvão da Gama, de commandant van het fort.
Da Gama jr. gaat in 1497 voor het eerst scheep richting Azië. Het geschiedt in opdracht van koning Manuel I, die in 1495 de Portugese troon heeft bestegen. Doel van de reis is de vestiging van een eigen handelsroute die het Arabische handelsmonopolie in de Indische oceaan moet doorbreken.
Op 8 juli vertrekt Vasco, dan 37 jaar oud, met vier schepen vanuit Lissabon. Zijn bescheiden vloot omvat twee driemasters van elk 120 ton, de São Gabriel en de São Rafael, een kleiner caraveel, de Berrio, plus een voorraadschip. Aan boord: ruim 150 matrozen, drie tolke (twee die Arabisch spreken en één die bekend is met Afrikaanse bantu-talen). Ook aan boord: padrões, markeerstenen die op de kusten langs de nieuwe route worden neer geplant om te duiden dat de Portugezen hier voet aan wal hebben gezet.
Via de Kaapverdische archipel bereikt het flottielje na vier maanden varen -de wind staat niet altijd even gunstig- het zuiden van Afrika. In Mosselbaai, niet ver van wat nu Kaapstad is, gaan de ankers naar beneden voor een rustpauze. Het voorraadschip wordt daar gesloopt. Met drie schepen bereikt Vasco da Gama begin 1498 de noordkust van Mozambique. Daar wordt weer een maand gepauzeerd om reparaties uit te voeren en de bemanning weer op krachten te laten komen. Veel Portugese matrozen hebben na een half jaar op zee inmiddels last van scheurbuik door het eenzijdige, vitamineloze eten aan boord.
Via Isla de Mozambique, waar de eerste Arabische handelsschepen worden gerapporteerd en waar hij van de sultan van Mozambique een loods meekrijgt om verder naar het noorden te varen, komt hij tot Malindi, in wat nu Kenia is. Daar kan hij de hulp inhuren van een Indiase gids die de schepen verder loodst naar Calicoet, de belangrijkste handelsstad van zuidelijk India.
De Portugese zeevaarders kunnen hun geluk niet op wanneer ze half mei eindelijk de bergen van het Indiase subcontinent in zicht krijgen. Op 20 mei, ruim tien maanden na het vertrek uit Lissabon, bereiken ze Calicoet, het huidige Kozhikode in de deelstaat Kerala.
De eerste kennismaking met de Zamorin, de lokale Indiase vorst, gaat echter niet van een leien dakje. Da Gama weet hem niet voor zich te winnen, waarbij hooghartig gedrag, ondermaatse geschenken en verkeerde handelswaar van Portugese zijde plus tegenwerking van de Arabische handelswereld meespelen.
Cultureel tasten de Portugezen op hun eerste reis naar India helemaal in het duister: ze dachten er christenen te treffen, geen hindoes. Onverrichterzake moet da Gama in augustus 1498 weer het anker lichten. Op de terugreis houdt de tegenspoed niet op. Ongunstige moessonwinden leiden ertoe dat de oversteek van de Arabische Zee bijna drie maanden vergt.
De scheurbuik eist aan boord een hoge tol. Als de kust van Kenia weer wordt bereikt besluit hij de São Rafael af te danken omdat er te weinig matrozen over zijn. De trotse driemaster wordt in brand gestoken. Van de oorspronkelijke bemanning legt gedurende de hele reis ruim twee derde onderweg het loodje.
tableaux over reizen da Gama
In 1499 keert da Gama weer terug in Lissabon. De koning toont zijn dankbaarheid door de zeevaarder de adellijke titel Dom te verlenen, plus een jaarlijks toelage van duizend cruzados en landgoederen. Vasco da Gama is op slag een man in goeden doen.
Drie jaar later leidt hij opnieuw een flottielje naar India. Het is al de derde Portugese expeditie, want koning Manuel I heeft een andere zeevaarder, Pedro Alvares Cabral, de leiding van de tweede reis gegeven. Die verloopt beter dan de eerste reis van da Gama: de Portugezen weten handelsovereenkomsten te sluiten met andere Indiase vorsten (concurrenten van de Zamorin van Calicoet). Da Gama neemt nog wraak door de haven van Calicoet te beschieten, tientallen gijzelaars om te brengen en Arabische schepen weg te jagen.
Eenmaal terug in Portugal botert het niet tussen de tot admiraal bevorderde zeevaarder en koning Manuel. Vasco da Gama maakt aanspraak op zijn geboorteplaats Sines, maar de daar dienstdoende kloosterorde weigert de havenstad aan hem te gunnen. De admiraal, inmiddels getrouwd met Caterina de Ataide (die hem zes zonen schenkt) trekt zich terug in Evora.
Pas als de koning is overleden krijgt da Gama weer een buitenlandse missie: in 1524 wordt hij benoemd tot regent van de Portugese bezittingen in India. Hij zetelt zich daar in Goa, dat het centrum van de Portugese koloniale presentie in India wordt. Een aantal jaren later wordt hij er ziek en komt te overlijden, waarna zijn stoffelijk overschot naar Sines wordt overgebracht.
De ontdekking van de zeeroute naar India door Vasco da Gama wordt vereeuwigd in Os Lusiadas, het lange heldendicht van Luís de Camões.
De Portugezen genieten bijna een eeuw (van 1500 tot 1600) een monopolie op de Europese handel in de Indiase kustregio. Het maakt van Goa, dat over een goede haven en een strategisch gelegen eiland beschikt, een welvarende Portugese enclave in de oost. Goa Dourada wordt de bijnaam van het territorium, waar een gemengde Eurazische bevolking groeit. Pas in 1961 draagt de regering in Lissabon het gebied over aan India.
Hans Moleman is al jaren een trouwe passant in Lagos en omstreken. Eerder was hij correspondent voor de Volkskrant en De Morgen in Afrika en China, waar hij van Luanda via Johannesburg en Maputo tot Macao menige Portugese link tegen het lijf liep.
Heel interessant, bedankt