Zomaar een dag in november. Ik ben op weg naar Ílhavo, een plaatsje ten zuiden van Aveiro. Ik ben er nog nooit geweest, maar ik weet dat er een maritiem museum is, dat alles vertelt over de barre tochten van de Portugezen naar IJsland en Canada om bacalhau te vangen. Interessant, maar niet de reden van mijn bezoek vandaag. Ik ben namelijk op weg naar de Fábrica de Porcelana da Vista Alegre, de plek waar de mooie serviezen gemaakt worden waar ik soms naar gluur in de etalage van de winkel in Lissabon. Er schijnt nogal een verhaal te schuilen achter deze fabriek, dus ik moet op ontdekkingstocht!
In 1824 kreeg de zakenman José Ferreira Pinto Basto toestemming van de Portugese koning om een fabriek in aardewerk, porselein en glaswerk te openen op zijn landgoed “Vista Alegre da Ermida”. Nu, bijna tweehonderd jaar later, is Vista Alegre een prestigieus Portugees merk dat bekend is over de hele wereld. Wat gebeurde er in die tijd en waarom werd deze fabriek zo’n groot succes?
Ik hoop antwoorden te krijgen op mijn vragen in het dit jaar geheel vernieuwde Vista Alegre museum, dat onderdeel uitmaakt van de fabriek. Als we het terrein van de fabriek oprijden voelt het meer alsof we een dorp binnenkomen. Allerlei wit met gele gebouwen, verschillende wegen, olijfbomen en zelfs een grote kerk lijken bij de fabriek te horen. Het voelt niet als een tweehonderdjaar oud industrieel complex, maar als een knus Portugees dorpje met een gezellig, groot plein in het midden.
Het museum van Vista Alegre
Als we het museum binnengaan merk ik dan toch dat ik in een fabriek ben. Er staan grote ovens waarin het porselein werd gebakken. Ik loop naar binnen bij één van de ovens, waar het opvallend is hoe de wand besmeurd is met glimmend glazuur. Ik word meteen gewaarschuwd voorzichtig te zijn, want het kan zo scherp zijn als glas.
We krijgen een rondleiding van een gids, die uitlegt hoe de Portugezen jarenlang probeerden het geheim van het porselein te ontdekken. De Chinezen hadden het honderden jaren geheim gehouden, maar in de achttiende eeuw was het de Duitsers eindelijk gelukt zelf porselein te maken. De droom van zakenman José Ferreira Pinto Basto was om ook het geheim te ontdekken en Portugees porselein te maken. Hij investeerde grote sommen geld in de pogingen tot de juiste combinatie van ingrediënten te komen en ze op de juiste temperatuur en met de juiste duur te bakken. Zijn zoon Augusto Ferreira Pinto Basto reisde door Europa om kennis op te doen bij andere fabrieken. Ook werden er technici uit het buitenland aangetrokken om hun expertise te delen met de Portugese medewerkers.
Door de jaren heen werd de kwaliteit steeds beter en kreeg het porselein van Vista Alegre ook internationaal steeds meer aanzien. Er werd in 1880 besloten verder in te zetten op deze productie en te stoppen met het maken van glaswerk. Ik kom nog wel een paar voorbeelden tegen van het bijzondere glaswerk van de eerste jaren, maar verder zie ik in de museumzalen heel veel verschillende werken van porselein. Serviezen in allerlei kleuren en vormen, maar ook decoratieve figuren. Je ziet hoe de mode verandert met de tijd en hoe het merk Vista Alegre steeds prestigieuzer werd en ging samenwerken met belangrijke kunstenaars voor de ontwerpen.
Het leukste in het museum vind ik echter de zalen die laten zien hoe het leven in de fabriek eraan toeging. Mijn gevoel bij aankomst dat het meer een dorp was dan alleen maar een fabriek blijkt te kloppen. De filosofie van de directie was dat de fabriek er het meest bij gebaat was als het leven van de arbeiders op alle manieren verbonden was Vista Alegre. Er werden daarom woningen rond de fabriek gebouwd, die door de arbeiders gehuurd konden worden door één dag huur per maand te betalen.
Het idee was om het gehele gezinsleven rond de fabriek te laten afspelen. Er kwamen veel huwelijken voor tussen de medewerkers. De mannen deden het zware werk zoals het dragen van het hout of het stoken van de ovens. De vrouwen beschilderden het porselein of verpakten het. Er werd een theater en een bioscoop geopend, een school voor de kinderen en een speeltuin. De fabriek had een eigen brandweer en een voetbalteam. Er was, en is, zelfs een eigen feestdag, om te vieren dat op 1 juli 1824 de koning toestemming gaf voor de fabriek. Oude foto’s en voorwerpen laten in de museumzalen deze oude tijden herleven.
De schilders van Vista Alegre
Aan het eind van het museum gaan we een trap op om in een ruimte te komen waar op dat moment het porselein wordt beschilderd. We moeten heel stil zijn en mogen geen foto’s maken om de werknemers niet af te leiden. Ik zie zeven vrouwen en één man, die voorovergebogen aan witte tafeltjes zitten, geconcentreerd op hun precisiewerk. Het valt me op hoe vreselijk opgeruimd en schoon hun werkplekken en witte jassen zijn. Als ik aan het verven ga zit alles er na vijf minuten al onder!
Ieder bureau heeft potjes staan met verschillende kleuren verfpoeder. Ze mengen het met een vloeistof tot verf, die ze op porseleinen bordjes mengen naar de kleur die ze nodig hebben. Ze blazen op de verf om het op te warmen voor ze het gebruiken. Ik zie hoe ze dunne penselen en mesjes gebruiken om de verf te hanteren. De meeste vrouwen beschilderen een kleurrijk vogeltje, maar één van hen is bezig met een uil. Ze heeft een grote uitgeprinte foto van een uil voor zich op het bureau gezet.
Ik vraag aan de gids wat er gebeurt als ze uitschieten of per ongeluk de verkeerde kleur hebben. Moet dat porselein dan weggegooid worden? Nee, dat hoeft gelukkig niet. Als het er net op zit kunnen ze het er nog afvegen en zelfs als het al naar de oven is gegaan kunnen ze het nadien met een speciaal zuur nog verwijderen. Ieder stuk wordt overigens meerdere keren geverfd. Eerst de donkere kleuren erop, dan naar de oven, dan steeds lichtere kleuren, die ook weer naar de oven moeten. Wat een werk voor één vogeltje!
De Vista Alegre winkel
Vanuit het museum komen we vanzelf in de grote Vista Alegre winkel. Natuurlijk ga ik op zoek naar het vogeltje dat ik zo juist beschilderd zag worden, want wat kost dat wel niet? Na enig zoeken tussen al dat servies zie ik het op een plank bij de kassa staan. Meer dan duizend euro! Wauw. Maar ja, inmiddels weet ik hoeveel werk er in gaat zitten. Ook opvallend is de veelzijdigheid. Omdat Vista Alegre met zoveel verschillende ontwerpers en kunstenaars samenwerkt zie je echt allerlei stijlen. Van strak design tot grappige illustraties, van bonte kleuren tot eenvoudig wit.
De Capela da Nossa Senhora da Penha da França
Zoals gezegd maakte ook een kerk onderdeel uit van het fabriekscomplex. Ik verwacht er weinig van als we er naar toe lopen. Ik heb al zoveel mooie kerken in Portugal gezien. Hoe kan deze nog bijzonder zijn? Als ik binnenkom weet ik hoe dat kan. Misschien juist omdat je het niet verwacht, of misschien omdat de blauwwitte azulejos, het gouden altaar en het donkere hout gewoon erg mooi zijn.
Wat bizar is in deze kerk is het balkonnetje linksboven het altaar, met een houten deur. Deze houten deur komt uit op een hotelkamer, die je gewoon kan boeken. Maar daarover vertel ik volgende week meer, want dan laat ik je ook het bijzondere hotel zien.
Terwijl we de kerk bezoeken klink ineens een enorme sirene. Het is een beetje als ons luchtalarm op de eerste maandag van de maand. Verschrikt kijken we elkaar aan. Oh, niks aan de hand, zegt de gids, het is de bel voor de lunch. Zo weet de eerste lichting werknemers dat ze aan hun lunchpauze kunnen beginnen…
De crèche van Vista Alegre
Omdat het hele gezinsleven van de werknemers zich afspeelde op het complex is er ook een oude crèche waar de jonge kinderen werden opgevangen. Deze is inmiddels omgebouwd tot educatief centrum, voor vooral nog steeds kinderen. Hier kunnen groepen zelf experimenteren met het maken van voorwerpen van klei en met het schilderen. Ik zie het wel zitten om een mooi kopje of bord te maken, maar helaas zit dat er nu niet in. Wel leuk om de creatieve uitspattingen te zien van de kinderen die hier aan het werk waren.
De outlet
Om mijn bezoek aan Vista Alegre af te sluiten neem ik nog een kijkje in de grote outlet winkel. Hier worden aanzienlijk meer kerstcadeaus ingeslagen dan in de andere winkel, zo lijkt. Natuurlijk heeft dat te maken met de prijzen, want hier is alles een stuk betaalbaarder. Ik laat me bijna verleiden door een set glazen, maar weet mezelf op tijd vermanend toe te spreken. Alsof dat handig is met mijn handbagage in het vliegtuig…
Wil je dit alles met eigen ogen bekijken? Zeker doen! De openingstijden, prijzen en bezoekersmogelijkheden vind je allemaal hier. Voor meer informatie over deze regio of Portugal in het algemeen, bezoek ook eens de website van Visit Portugal.
