Als je wel eens in Portugal bent geweest zul je vast gezien hebben dat de stoepen vaak prachtig zijn bedekt met mozaïeken. Deze karakteristieke mozaïekbestrating, gemaakt van zwart-witte kalkstenen, siert pleinen, promenades en trottoirs en vertelt een verhaal van traditie, vakmanschap en esthetiek. Zwarte en witte golven, voorwerpen, symbolen, patronen en dieren sieren de stoepen waar de Portugezen zich over verplaatsen. De oorsprong van de hedendaagse Calçada Portuguesa ligt in Lissabon.
De geschiedenis
Portugal, en dan met name Lissabon, werd in 1755 getroffen door een zware aardbeving. Geïnspireerd door de mozaïeken van de Romeinen, besloten de Portugezen de kleine puinbrokken te gebruiken voor nieuwe stoepen en pleinen. Dit kwam al voor in Portugal sinds de veertiende eeuw, maar kreeg in de eeuw na de aardbeving zijn huidige vorm. Er zijn twee stijlen te onderscheiden. Het “calçada à Portuguesa”, waarbij onregelmatig gevormde zwarte en witte stenen het patroon vormen en het “calçada portuguesa”, waarbij heel specifiek vierkante blokjes worden gebruikt.
De oorsprong van de huidige bestrating gaat terug tot de 19de eeuw, toen de eerste patronen verschenen in Lissabon. In zijn huidige vorm werd het Portugese plaveisel voor het eerst gebruikt in Lissabon van 1840 tot 1846, tijdens de reparaties aan het kasteel van São Jorge. In 1848 werd vervolgens begonnen met de vernieuwing van het Rossio-plein, dat werd bestraat met een patroon van golven als eerbetoon aan de zee die door Portugese zeelieden werd overgestoken. Vanaf dat moment begon de calçada zich te verspreiden over de straten van Lissabon en heel Portugal. Al snel verspreidde deze unieke stijl zich ook naar voormalige koloniën zoals Brazilië, Angola en Macau. Het beroemdste vroege voorbeeld is vandaag de dag het Praça do Rossio, met de golvende patronen die later iconisch zouden worden voor de stad.
Het speelt een grote rol in de speciale sfeer van de hoofdstad, mede omdat het al het licht dat erop valt weerkaatst. Het is daarnaast ook een van de oudste kenmerken van de stad.
De calceteiros: meesters van het straatmozaïek
Het leggen van de Calçada Portuguesa is een ambacht dat wordt uitgevoerd door de calceteiros, vakmannen die met de hand elk steentje op zijn plaats leggen. Dit proces vereist precisie, geduld en een goed oog voor detail. De calceteiros werken met kleine kalkstenen, meestal in zwart-witte tinten, die ze zorgvuldig hakken en schikken om complexe geometrische patronen en afbeeldingen te vormen. Ze gebruiken een hamer en beitel om de stenen perfect op maat te maken en plaatsen ze vervolgens in een ondergrond van zand en kalkmortel.
Er wordt maar heel weinig nieuw bestrating van dit type gedaan en het hele beroep loopt gevaar. De lange uren en lage lonen die typisch zijn voor calceteiros hebben het aantal leerlingplaatsen en dus het aantal nieuwe bestratingsbedrijven verminderd. Dit traditionele ambacht wordt vaak van generatie op generatie doorgegeven, en hoewel er steeds minder vakmensen zijn, worden er toch nog steeds (een bescheiden aantal) nieuwe calceteiros opgeleid om deze kunstvorm in stand te houden.
Meer dan alleen bestrating
De Calçada Portuguesa is niet alleen een praktische manier om straten te bestraten, maar ook een vorm van openbare kunst. Veel ontwerpen vertellen een verhaal, verwijzen naar maritieme symboliek of weerspiegelen lokale legendes. Zo zie je in Lissabon vaak golvende patronen die doen denken aan de zee, terwijl in andere steden bloemen, dieren en historische figuren worden afgebeeld.
Daarnaast is de calçada een symbool van nationale identiteit en vakmanschap. Steden als Lissabon en Porto zien het als een cultureel erfgoed dat bijdraagt aan hun unieke charme.
Behoud en toekomst
Ondanks hun schoonheid worden deze bestratingen steeds minder vaak aangelegd, omdat ze duur zijn in onderhoud en glad kunnen worden bij regen. In sommige steden worden ze vervangen door moderne, minder arbeidsintensieve bestratingen. Toch zijn er initiatieven om dit erfgoed te beschermen. Stadsbesturen en erfgoedorganisaties zetten zich in om bestaande mozaïeken te restaureren en jonge ambachtslieden op te leiden tot calceteiros.
Een iconisch symbool
Of je nu door de straten van Lissabon slentert of een plein in een klein dorp bezoekt, de Calçada Portuguesa blijft een fascinerend onderdeel van het Portugese stadsbeeld. Dankzij de toewijding van de calceteiros blijft deze unieke kunstvorm (vooralsnog) voortbestaan, en met elke stap die je zet over de sierlijke mozaïeken, loop je als het ware over een stukje Portugese geschiedenis.
Een van de meest opvallende toepassingen van deze bestratingstechniek is de afbeelding van Minerva (de Romeinse godin van de wijsheid, geneeskunde, handel, ambachten, poëzie en kunst) in Coimbra, ontworpen met zwarte en witte stenen van basalt en kalksteen. Als je de oude universiteit van Coimbra bezoekt dan loop je door de Porta Férrea. De ‘IJzeren Poort’ is rijk gedecoreerd met aan weerszijden standbeelden van de twee Portugese koningen die zeer belangrijk waren voor de universiteit, koning Dinis en koning João III. Deze prachtige calçada portuguesa vind je ingelegd in de stoep voor die poort.
Eerder nam ik je al eens mee langs een aantal mooie straatmozaïeken in Lissabon. Maar je vindt ze verspreid door heel Portugal. Stukken leuker dan die saaie stoepen hier dacht ik zo!
