Een wandeling over de begraafplaats Conchada in Coimbra. We kennen allemaal wel het Père Lachaise kerkhof in Parijs. Dat was het eerste kerkhof dat, in 1804, buiten een stad werd ontworpen, op initiatief van Napoleon Bonaparte. Eén van de meest bezochte ter wereld trouwens. Maar ook Coimbra heeft zo een opmerkelijke plek, ongekend bij toeristen, met het meest interessante en origineelste grafmonumentencomplex in Portugal. Een plek waar doden worden geëerd en het verleden verder leeft in herinneringen.
Tussen cipressen, geurende vijgenbomen ligt aan de rand van de stad, hoog op een heuvel, een plek die tegelijk ingetogen én monumentaal is: de Cemitério da Conchada. Deze plek laat op mij altijd een grote indruk achter, zelfs na meerdere bezoeken. Wie Coimbra aandoet en hier geen tijd voor uittrekt, mist een belangrijk historisch gegeven. Op dit kerkhof wandel je immers langs 19e- en 20e-eeuwse grafkapellen die bijna kleine kerken op zich zijn. Elke gevel draagt een verhaal: van adellijke rijke families, studenten uit verre koloniën en slachtoffers van een brand tot geliefden die men nooit wilde vergeten. Je kan je uren vergapen aan al dat fraais dat je hier ziet en voelt op deze wel heel speciale plek.
Een stedelijke begraafplaats uit 1860
De Conchada ontstond in een tijd dat hygiëne en stadsplanning de bovenhand kregen op kerkelijke kerkhoven. Voordien werden overledenen in de kerk of naast de kerk begraven. In 1855 brak er een cholera besmetting uit in Coimbra. De vele slachtoffers werden reeds voor de officiële opening van het geplande kerkhof hier begraven. Vandaar sommige data met vermelding van vóór 1860.
Het terrein behoorde vroeger tot de Quinta do Pio. Deze boerderij was oorspronkelijk een landgoed net buiten het historische centrum van Coimbra. Het was een particulier eigendom, waarschijnlijk met landbouw- en woonfuncties. De gemeenteraad onteigende het gebied om er een kerkhof aan te leggen dat op 1 oktober werd ingezegend. Drie weken later al vonden de eerste officiële begrafenissen plaats. Sindsdien is het kerkhof een spiegel van de stedelijke ontwikkeling: de rijke adellijke families bouwden indrukwekkende pantheons, de kunstenaars en architecten lieten hun creatieve stempel achter, en de stad zelf koesterde er haar politieke en andere prominenten.
De kapel en het columbarium
Centraal op het kerkhof staat de grootste kapel, de Jazigo Municipal. In de twintigste eeuw werd deze omgevormd tot een columbarium en momenteel ondergaat ze een grondige restauratie. Bij mijn eerste bezoek, zo’n viertal jaren geleden, liep ik nog aarzelend door het bouwvallige interieur, met verweerde, vochtige muren en stille nissen met groen-zwarte schimmelvlekken. Nu staat het gebouw eindelijk in de steigers en zijn de 1500 urnen en kisten tijdelijk verplaatst naar een tent net buiten de ommuurde plek. Het voelt alsof ook de herinnering zelf opnieuw in de steigers staat.
Ik bezocht de hoofdkapel en nam foto´s nog vóór de recente renovatiewerken. Het voelde toen wat onwennig om dergelijke verwaarlozing in beeld te brengen. Maar ik wil ze toch tonen. Onderhoud van gebouwen om verval te voorkomen, dat gebeurt niet zo vaak in Portugal. Maar uiteindelijk startten de werken in 2024-2025. Tot 60% zou reeds gerenoveerd zijn in juli 2025.
Een openluchtmuseum van stijlen
Wat de Conchada zo bijzonder maakt, is de veelheid aan stijlen. Neogotisch naast art nouveau, een vleugje neo-renaissance of zelfs Egyptische motieven: het kerkhof is een architectonisch lesboek in steen.
Wandelroute (ca. 45 minuten zonder stops)
Start bij de hoofdingang aan de Rua da Conchada. Deze route is gemakkelijk te volgen en laat je de belangrijkste stijlen zien.
- De smeedijzeren poort & Anjo da Paz Eterna (1941, Daniel Rodrigues). Je ziet een vredesengel die bezoekers verwelkomt. Deze poort is waarschijnlijk nog de originele poort van het kerkhof.
- Familie Brinca Esteves. Deze grafkapel heeft modernistische lijnen en een engel in witte steen, ontworpen door kunstenares Ana de Gonta Colaço (1950). Leden van deze familie hadden hun verdiensten in stadsontwikkelingsprojecten. Ze voerden bouwwerken uit tot in de regio van Coimbra.
- Francisco Mendes da Silva. Deze grafkapel is een toonbeeld van neomanuelino, een eerbetoon aan Portugals glorietijd. Gebouwd voor een welstellende, burgerlijke elite, die ook artistieke en culturele waarden uitdroeg.
- Condes das Canas. Eerst was er een ondergrondse structuur. Later werd de begraafkelder een echte mausoleum-kapel met rijke details. Daar kon de familie samen komen om te bidden. De naam conde verwijst naar de adellijke titel van graaf die de koning had verleend aan de familie. Uit 1879.
- António José de Moura Basto (neo-renaissance) en António José Gonçalves Neves (neo-romaan). Twee kerkhofburen met elk hun eigen stijl. Beide vooraanstaande burgers en tevens invloedrijke figuren met een hoge status.
- Arcediago José Simões Dias (neogotisch). Een kapel met slanke spitsbogen. De overleden persoon was theoloog en had een hoge geestelijke functie: arcediogo staat voor aartsdiaken, oftewel de verantwoordelijke voor een deelgebied van het bisdom, onder toezicht van de bisschop.
- Condes do Ameal. Het imposantste pantheon, bijna een kathedraal op zich. Een indrukwekkend neogotisch mausoleum met griffioenen en symboliek verwijzend naar Dante’s gedichten uit de 14e eeuw. Nog een graaf met zijn overleden familieleden, een invloedrijke politicus, kunstverzamelaar en mecenas. Zijn hele privé kunstcollectie werd in 1920 geveild en behoorde toen tot de grootste van Portugal. De kapel is octagonaal en wel 10 meter hoog. Het heeft een gotische spits met daarop het beeld van Beatrice, de geliefde van Dante. Er zouden binnenin wel 6 verdiepingen zijn. Er zijn diverse sculpturen en symbolen uitgewerkt zoals de adelaar, de lelies en de griffioenen.
- Neo-Egyptisch mausoleum van João Jacintho da Silva Corrêa. Deze kapel heeft exotische lijnen en symbolen, met neo-Egyptische motieven, echt verrassend. Ook hier waarschijnlijk een vooraanstaand man, maar waarover weinig is geweten.
- Evaristo Lopes Guimarães (art nouveau, 1905). Deze grafkapel heeft sierlijke florale vormen. De man zelf was een filantroop en als weldoener erg betrokken bij zijn gemeenschap.
- À nossa Zira (1931). Ontroerend klein kapelletje met persoonlijke inscriptie. Hoogstwaarschijnlijk een meisje/vrouw of familielid met een affectieve relatie tot de familie.
- Mausoléu “Filhos da Índia”. Eindig hier de wandeling, waar Coimbra’s verbondenheid met Goa in India tastbaar wordt. Opgericht door en voor Indo-Portugese families, een tastbaar verhaal van migratie. Het collectief herdenkingsgraf zou een laatste rustplaats voor “de ongelukkige Filhos da Índia” worden— verwijzend naar Portugezen geboren of werkzaam in India die in Coimbra overleden.
– Tip: de route volgt een logische lus en brengt je uiteindelijk weer dicht bij de hoofdingang.
Jaarlijks worden door de stad kapelgraven te koop aangeboden op een openbare veiling. Sommigen ervan worden niet langer meer onderhouden of gebruikt en dreigen zelfs in te storten. Dan krijg je een zicht op botten en alle mogelijke props die bij de overledene werden achterglaten: fotootjes, haakwerkjes, plastiek bloemetjes, enz.
Praktisch
- Openingstijden: doorgaans dagelijks, van de vroege ochtend tot einde namiddag (dat betekent tot 17.00 in de zomer van 2025). Dan gaan de functionarissen naar huis. Bij de poort hangt de actuele info.
- Toegang: gratis. Houd rekening met mogelijke tijdelijke afsluitingen rond de centrale kapel wegens renovatie.
- Fototips: Conchada is óók een schatkamer van typografie. De verschillende lettertypes die gebruikt werden zijn ook een studiewerk waard.
Een wandeling over de Conchada is zeker geen sombere noch trieste ervaring, eerder een reis door de tijd en stijl. Families, studenten, adellijken: ze wilden allemaal herinnerd worden. En door te kijken, te lezen en te fotograferen, herinneren wij hen opnieuw. Een citaat waarvan ik de schrijver niet kon opsporen: “Op de Conchada ligt niet alleen de dood, maar vooral het verlangen om voort te leven – in steen, in letters, in verhalen.”
Met mijn foto’s wil ik het kerkhof heel beeldend en sprekend maken: de kapel vóór de restauratie, zoek zelf maar een close-up van de Ameal-griffioenen, en een sfeershot van het Mausoléu “Filhos da Índia” te maken.
Tot slot, nog een element dat mijn aandacht trok: deze op het eerste zicht oude plantenbak aan de hoofdkapel. Maar oorspronkelijk had dit dikwandig, stenen ornament de functie van een stenen sarcofaag of graftrog. Vaak werden de deksels verwijderd en hergebruikt en kreeg de kist een andere functie. De steen die meestal gebruikt werd om de stenen kisten te kappen was de Ança-steen, waarover ik eerder een blog schreef. Wie er oog voor heeft, ontdekt vast nog meer raadselachtige elementen.
Marieleen is sinds augustus 2019 heerlijk “reformada” en heeft dus tijd (en zin) om elke eerste zaterdag van de maand allerlei ontdekkingen in Coimbra te delen. Plus natuurlijk haar enthousiasme en liefde voor de stad! Volg haar op Instagram voor nog meer foto´s van Coimbra en omgeving. Voor een rondleiding of een bezoek aan de stad aarzel niet haar te contacteren via marieleenb.pt@gmail.com.
