Geen betere dag dan 4 mei, wanneer in Nederland de Nationale Dodenherdenking plaatsvindt, om iets te vertellen over één van de moedigste Portugezen ooit, Aristides de Sousa Mendes. Hij redde duizenden Joden en andere vluchtelingen in de Tweede Wereldoorlog, door ze een weg naar het neutrale Portugal te bieden.
Portugal nam geen deel aan de Tweede Wereldoorlog. Als één van de weinig landen in Europa ontsnapte het aan de tragische en vernietigende oorlog die woedde. Hiermee was het voor veel vluchtelingen een belangrijk onderdeel van een ontsnappingsroute naar Amerika. Wie eenmaal Portugal bereikt had wist dat het levensgevaar geweken was.
De regering van António de Oliveira Salazar maakte het echter steeds moeilijker voor vluchtelingen om Portugal te bereiken. Hoewel Portugal neutraal was, lag de sympathie van Salazar bij het Duitsland van Hitler. In november 1939 werd de zogenaamde “Circular 14” verordend. Hierin werd het de consuls opgelegd goedkeuring aan Lissabon te vragen om een visum te verstrekken aan een buitenlander zonder aantoonbare nationaliteit, iemand met een vluchtelingenpaspoort, een Rus, een stateloze of een uitgezette Jood, die claimde vanuit Portugal naar Amerika te vertrekken zonder geldig reisbescheiden. Dit had niet zozeer te maken met antisemitisme, maar vooral met de angst dat linkse invloeden de rust in het land zouden verstoren of dat arme vluchtelingen zich massaal zouden vestigen in Portugal.
Aristides de Sousa Mendes was de Portugese consul in Bordeaux, Frankrijk. Hij negeerde, om humane redenen, het bevel van de Circular 14 vanaf het begin. Hij verstrekte twee visa zonder overleg en werd direct op zijn vingers getikt. In plaats van zich aan de regels te houden ging hij in 1940 zelfs verder, door een valse identiteit en paspoort te verstrekken voor een vluchteling uit Luxemburg, zodat deze kon ontsnappen aan de dienstplicht. Ook bleef hij visa verstrekken voor mensen die door Lissabon waren afgewezen, zoals aan Rabbi Chaim Kruger, een vluchteling uit België, waarmee hij bevriend raakte. De Rabbi accepteerde het visum echter niet, want hij weigerde zijn mensen in de steek te laten. Alleen als zij ook konden vluchten zou hij akkoord gaan.
De vastberadenheid van zijn vriend bracht de Portugese consul in verwarring. Moest hij inderdaad aan alle mensen visa verstrekken nu het nog kon? Hitler breidde zijn gebied in snel tempo uit, Franco in Spanje koos meer en meer de zijde van Hitler, in Frankrijk kwam Philippe Pétain aan de macht. Hoeveel tijd was er nog om mensen in veiligheid te brengen? Op 17 juni 1940 maakte Sousa Mendes het radicale besluit om koste wat kost mensenlevens te redden. Van 17 tot en met 19 juni verstrekte hij aan alle vluchtelingen die hij kon vinden visa. Hij ging zelfs naar het consulaat van Bayonne om nog meer mensen te helpen.
Uiteraard ging dit niet onopgemerkt. Via via werden de autoriteiten ingelicht over de acties van Sousa Mendes en direct kregen de grensposten telefonisch opdracht om alle visa met de handtekening van Sousa Mendes te weigeren. Sousa Mendes zelf werd teruggeroepen naar Lissabon, maar daar nam hij uitgebreid de tijd voor. Onderweg probeerde hij nog zoveel mogelijk vluchtelingen te helpen. Toen hij bij de Franse grens een groep vluchtelingen tegenkwam die werden geweigerd in verband met zijn handtekening, bracht hij ze naar een grenspost zonder telefoonverbinding, waar het nieuws nog niet was doorgedrongen.
Teruggekomen in Portugal kwam er een een einde aan de carrière van de diplomaat. Hij werd op non-actief gezet, zijn inkomen werd gehalveerd en er werd voor gezorgd dat hij elders ook geen kansen kreeg. Zijn gezin met veertien kinderen kreeg hulp van een Joodse organisatie. De kinderen trokken één voor één naar het buitenland, omdat ook zij in Portugal geen mogelijkheden meer hadden. Sousa Mendes overleed in armoede op 3 april 1954. Hoeveel vluchtelingen hij uiteindelijk redde is nooit bewezen. Waarschijnlijk gaat het om tientallen duizenden.
Jaren later is Aristides de Sousa Mendes alsnog postuum geëerd voor zijn acties, door zowel Joodse organisaties, als de Portugese staat. De Portugese bevolking plaatste hem in 2007 op de derde plaats tijdens de verkiezing van Grootste Portugees Allertijden. In 2008 verscheen een virtueel museum over hem met veel beeldmateriaal, waaronder een interessant videoarchief (alleen in het Portugees helaas).
