Saudades de Portugal

Melancholie straalt uit haar ogen, haar tand prikt tijdens het praten zachtjes in haar bovenlip. Nasaal Portugees roffelt zacht tegen mijn trommelvliezen. Het duurt even voordat ik de Alentejaanse tongval door mijn interne vertaalmachine heb gehaald. Arietta stopt ermee. Ze ziet geen andere uitweg meer. Café Serro sluit.

Het huiskamer-van-het-dorp-cafeetje heeft geen toekomst. De levensspil van ons dorp is niet langer levensvatbaar. De jeugd trekt weg, de oudjes hebben weinig te verteren. Concurrentie van de cafeetjes in het nabij gelegen Gasparões doet Arietta geen goed. Een paar maanden geleden had ze de woede van het dorp nog op haar nek: hoe durfde zij 65 cent te vragen voor een koffie. Elders was het 60 cent. Het dorp stapte massaal met z’n drieën de auto in om 1,5km verderop um cafè te gaan drinken. Brandstof moet hier gratis zijn, soms is het dorp klein in beredenering. Ook Arietta’s leeftijd werkt niet mee, 72 jaar, een tand, benen die niet meer kunnen staan van de spataderen en een zoon die het niet wil overnemen, hebben haar besluit versneld. Het is logisch. Kosten prevaleren de opbrengsten. Arietta is geen filantroop.

Twee weken geleden las ik in de Volkskrant: “diploma op zak, weg uit de polder”. Het verteld het verhaal van Zeeuwse afgestudeerde middelbaarscholieren die massaal vertrekken naar de universiteitssteden elders in Nederland en die na hun studie misschien niet meer terug komen naar Zeeland. Er zou geen toekomst voor ze zijn en gebrek aan vertier en uitgaansleven is de veelgehoorde klacht. Als je het artikel van Hans Horsten, “Zeeland sijpelt langzaam leeg” leest met een zelfde strekking, maar dan van 21jaar eerder, zie je dat er veel veranderd is. Er is een meedenkende overheid die mede voor een bloeiende economie en dito werkgelegenheid gezorgd heeft. De agrarische sector is geautomatiseerd en Zeeland heeft zijn pijlen op andere ontwikkelingen gericht: zeehavens, nieuw ontwikkelde industrieën, toerisme. Het gevoel bij de studerende generatie is echter anders. Gebrek aan uitgaansmogelijkheden en vertier spelen de boventoon daarin. Aan de horizon gloort wel de belofte dat deze generatie na het bereizen van de wereld weer neerstrijkt op geboortegrond.

Lachend gluurt het oude, kromme mannetje onze auto in. Ik heb het raam naar beneden geschoven. “Boa tarde senhor, onde fica o Museu da Farinha faz favor” in de hoop dat hij het dorpje Sao Domingos op zijn duimpje kent. Er volgt een uitgebreide uitleg in het Alentejaans die ik niet helemaal volg maar wel de aanwijzingen begrijp. We rijden het plein over. Twee cafés met bevolkte terrasjes kleuren het zondagse dorpsleven. De verleiding is groot, de plannen zijn anders en na enkele minuten rijden we het dorp weer uit, geen museum. Een oude, kromme pick-up achtervolgt ons, we laten hem voor. Het oude, kromme mannetje gluurt lachend vanachter zijn stuur onze auto binnen. Hij wijst. Een mooi opgeknapt pand. Ineens zien we het staan ”Museu da Farinha”.

We treden een oude gemotoriseerde maalderij binnen. We kiezen voor de “guided tour (também em inglês)”, wat makkelijk is voor onze gasten die geen Portugees spreken. De enthousiaste gids blijkt de schoonzoon van de zoon van de dochter van de oprichter. Portugeser zal het niet worden. De maalfabriek is al generaties in de familie en daar zelfs door gebouwd. De overgrootvader bleek een man met inzicht en lef. De Industriële Revolutie kreeg eindelijk grond in “O nosso Alentejo”. Er werd grond gekocht, tweedehands bouwmateriaal verzameld en overgrootvader liet, bijzonder, een twee-verdiepingen hoog gebouw bouwen in taipa. Klei werd tot muur gestampt, gestut en gesteund door een constructie van oude spoorrails, terwijl de dorpelingen zich handenwringend en mopperend beklaagden over zoveel moderniteit die hun het toekomstig werk zou gaan afnemen: de stoommachine die de maalderij zou gaan aandrijven, werd eerst het land in gereden om de dorsmachine te laten draaien.

De dorsvlegels keken werkeloos toe. Gelukkig was er nog ander werk op het land. Oude zwart-wit foto’s tonen hoe hele graanvelden werden gewied en geoogst door alle dorpelingen die schouder aan schouder de velden minutieus ontdeden van onkruid of de halmen handmatig maaiden en samenbonden. Gekleed in vele lagen kleding om zich te wapenen tegen stof, snijdende grashalmen, teken en ander ongedierte. De zon brandend op je lijf. São Domingos heeft een leuk, leerzaam museum over deze, soms harde, tijd.

Honderd jaar later heeft de landbouw-innovatie dit zware mensenwerk uitgebannen. Waar vroeger hele dorpen nodig waren om oogsten binnen te halen rijdt nu een GPS-gestuurde trekker over de velden, zijn bestrijdingsmiddelen een alternatief voor het wieden en levert gewasverbetering een hoger rendement. De dorpen zijn nu stiller. Geen wonder dat mensen wegtrekken, dat gezinnen naar de grote steden gaan om hun kinderen meer te kunnen bieden. Een herhaling van feiten. Het gebeurde tijdens de Industriële Revolutie, het gebeurt tijdens de digitale revolutie. Het gebeurt in Nederland, in Portugal en alle andere landen in Europa en zelfs daarbuiten. Zeeland is een mooie parallel met de Alentejo, ware het niet dat Zeelands achterland groter is en de industrie meer ontwikkeld.

Geen wonder dat de Portugese overheid nieuwe initiatieven aanmoedigt. Onderzoeken leren dat “O nosso Alentejo” bij uitstek geschikt is voor toerisme, meer nog dan voor de agrarische sector. Iets dat wij natuurlijk allang mochten ervaren. Toch huiver ik een beetje bij de gedachte en zie grote mensenmassa’s dit stille gebied overspoelen. Aan de andere kant weet ik dat het zo’n vaart niet zal lopen. De provincie met een oppervlakte dat gelijk is aan dat van Nederland in zijn geheel, kan wel wat hebben. Augustus bewijst dat. De maand dat veel buitenlandse Portugezen zich weer vervoegen met hun wortels. Dorpen worden drukker en voller. De bevolkingsdichtheid gaat van zevenhonderdduizend naar anderhalf miljoen. Zet dat eens af tegen de zeventien miljoen in Nederland. Je merkt het nauwelijks en voor de toerist blijft de Alentejo een zee van rust, ruimte, natuur en heerlijk weer.

Het is een mooie rol voor deze authentieke Portugese provincie: een groene long. Een plek waar de hardlopers uit drukke, dichtbevolkte gebieden kunnen zorgen dat ze geen doodlopers worden door zich in alle rust een tijdje te ontspannen en weer terug te gaan naar dat wat echt belangrijk is in het leven: familie en vrienden.