Onlangs las ik in een persbericht dat er in 2016 in Coimbra, meer bepaald in de Rua Visconde da Luz, een “Mikwa” werd ontdekt. Ik fronste ook even de wenkbrauwen, hoor. Daarom besloot ik in de geschiedenis van de vroegere Joodse aanwezigheid in deze stad te duiken.
Ik had enkele weken geleden in deze toeristische autovrije straat met mooie kerstversiering een klein bochtje gemaakt rond een tweetal vierkante meter weggezakte plaveien. Zonder erbij stil te staan wat de reden van deze ondiepe put zou zijn. Bleek nu dat die zou ontstaan zijn door een breuk in de waterleiding.
Zo moet het ook een beetje gegaan zijn tijdens eerdere herstelwerken van een lekkage vóór een gebouw in diezelfde straat in 2016. Daarbij stootten de werkmannen toevallig op een constructie in de met water ondergelopen kelder, die na identificatie door de stadsarcheoloog, als een middeleeuws (5e tot 15e eeuw) Joods bad werd herkend. Een bad dat ooit een belangrijke rol gespeeld heeft in de spirituele reiniging van Joodse vrouwen en mannen. Het gebouw werd door de stad gekocht van een welstellende familie. Het bevindt zich in het oorspronkelijke oude Joodse stadskwartier. Het bad zou zich in goede staat bevinden, en zou lang in gebruik kunnen geweest zijn, getuige de ornamenten die uit de 17e eeuw dateren. Een bruin bordje op de gevel geeft de locatie aan. De toegang tot de winkelruimte is gesloten en de plek is tot nader bericht nog niet te bezoeken. De stad zou werken aan een uitgebreide tentoonstelling over de Joodse gemeenschap.
Voorlopig moet je het doen met de foto´s die zijn opgenomen in de link verderop in het artikel.
Nu was er in een eerdere blog van mij al sprake van een Joodse waterfontein in deze buurt. Maar ook in de Rua Nova, Rua Direita en Rua da Estrela zijn nog resten te zien die kunnen toegeschreven worden aan de vroegere Joodse aanwezigheid. Dit was het recentere (Nova) Joodse kwartier. Daarheen zouden de Joden gedwongen verhuisd zijn geweest in de 14e eeuw, zodat de (christelijke) parochie van Santa Cruz kon uitgebreid worden. Het oude Joodse centrum bevond zich in de driehoek Rua do Corpo de Deus de Rua Visconde da Luz (waar de Mikwa is ontdekt) en de Largo da Sé Velha.
Aan de voorgevel van een huis in de Rua de Direita kan je nu nog naast een brede deur, die de toegang tot de winkel was, ook een tweede smallere deur zien. Die leidde naar het woongedeelte op de bovenverdieping. De commerciële activiteit is heden ten dage nog steeds aanwezig in de Baixa. Aan de rechterkant van een deurpost zie je een metalen koker waarin vroeger de “mezuzah” zat. Dit stuk perkament bevatte woorden uit de bijbel. De Joden speelden dus altijd al een belangrijke rol in de handelsactiviteiten van de stad Coimbra.
De Joden werden door de allereerste koningen vaak in bescherming genomen. Ze leverden immers financiële (ze betaalden hoge belastingen) en wetenschappelijke bijdragen tijdens de grote ontdekkingsreizen. In de Middeleeuwen zouden Joden, maar ook Moren en Christenen vreedzaam “naast” elkaar gewoond hebben in deze stad. Alle geloofsgemeenschappen waren gesitueerd rond de Santa Cruz, maar gescheiden door muren, hekken en poorten die konden afgesloten worden. Hieronder beelden van de kleine, donkere straatjes op een zondagmiddag vlak voor de kerstvakantie. Wetende dat het hier vorig jaar bijna over de koppen lopen was.
Tijdens de Reconquista, toen de Christenen het Iberisch schiereiland heroverden op de Moren, kregen de Joden het hier ook hard te verduren. Vooral de vele Spaanse Joden die eind 15e eeuw gevlucht waren naar Portugal door de invoering van het Verdrijvingsverdict, werden ook hier na verloop van tijd verplicht zich te bekeren tot het Christendom of te vluchten. De Joden die hier bleven, en vaak heimelijk hun geloof beleden en hun rituelen verderzetten, werden ook aangepakt tijdens de Inquisitie. Zij werden de nieuwe Christenen genoemd. Soms werden ze vernederd en gedwongen tot het openbaar eten van varkensvlees. Sommigen gingen hun namen veranderden in een Portugese naam, meestal de naam van een fruitboom of locatie. Zo ook een vriendin Amélia. Door haar familienaam Perreira (perelaar) vermoedt zij ook van een Joodse afkomst te zijn. Anderen heten dan weer Oliveira (olijfboom) of Costa (locatie aan de kust).
Wie meer wil weten over de functie van deze Joodse baden, en de cultuur van de Sefardische Joden moet op Netflix de film “Unorthodox” bekijken. Een aanrader.
Wie foto´s wil zien van de Mikwa kan terecht op de Portugese website van Coimbra.
Marieleen
Ik neem je graag een keertje mee op een wandeling in de oude Joodse buurt. Je kan me een mailtje sturen op: marieleenb.pt@gmail.com
Wat een interessante bijdrage, Marieleen! Wij hebben ook Coimbra bezocht, toen wij op zoek waren naar een huis, en vielen voor de charme van de stad. Eigenlijk is het ook heerlijk dat er geen toeristen zijn, je ziet zoveel meer. Ik kon laatst in Guimerães foto’s nemen, zonder dat er mensen op stonden. Uniek toch!? Coïmbra ligt voor ons wat ver om een dagtrip te doen: moeten we maar eens een weekendje gaan doen, als alles weer mag.
Dank je wel voor dit artikel. Je hebt m’n interesse gewekt. Wanneer we Coimbra weer kunnen bezoeken, zal ik hier extra aandacht aan besteden door eerst de geschiedenis na te gaan en niet te vergeten de aangeraden film te gaan zien.