Niet iedereen heeft het geluk om te kunnen emigreren uit eigen keuze zoals het nieuws ons dagelijks leert. Sommigen kunnen het doen vanuit een diep verlangen om hun wortels elders te laten schieten, anderen worden ertoe gedwongen door externe factoren zoals oorlog of hongersnood. Heel soms is de aanleiding voor een vertrek niet zo alledaags. Zo moeten de 60 inwoners van het kleine dorp Pisão (vermoedelijk) nog dit jaar hun hebben en houden oppakken om plaats te maken voor een nieuw waterreservoir.
Hun dorp, bestaande uit vier straten, zal straks nog wel op de Portugese landkaart staan maar niet meer te zien zijn. Het wordt op termijn opgeslokt door een enorme watermassa die de regio rond Portalegre van energie en drinkwater moet voorzien.
De ‘barragem van Pisão’ is een ambitie en historische claim van de bevolking van de Alto Alentejo die al meer dan een halve eeuw teruggaat. Het is al die tijd een politiek steekspel geweest (drie premiers hebben de bouw gedurende hun ambtstermijn aangekondigd!), tot niemand er nog in geloofde dat de aanleg van het reservoir ook werkelijkheid zou worden. Het overgrote deel van de bevolking van het dorpje bestaat uit gepensioneerden. Zij hebben zich gaandeweg een attitude van gelatenheid aangemeten.
Pas in september 2022 heeft de regering een wetdecreet aangenomen dat de dynamische ontwikkeling van het district Portalgre als een onderneming van nationaal belang classificeert. De toekomstige ontwikkeling heeft als hoofddoel de beschikbaarheid van water voor stedelijk verbruik te garanderen in de 15 gemeenten die onder het district Portalegre vallen. Dat vertegenwoordigt een slordige 110.000 inwoners. Bovendien moet de dam kansen geven om nieuwe economische activiteiten te stimuleren op het gebied van landbouw, toerisme én de energiesector aangezien er ook een drijvende fotovoltaïsche energiecentrale op het water komt te liggen. Eerste minister António Costa zei onlangs nog dat Portugal alle redenen heeft om de regio rond Portalegre een sprong voorwaarts te laten maken met de financiële middelen die momenteel beschikbaar zijn. Actiegroepen die tegen zijn spreken van een negatieve impact op het milieu (duizenden kurkeiken en olijfbomen zullen geveld worden), en een onrealistisch hoog gegrepen positieve visie op de economische verbetering van het gebied. Ze pleiten ervoor om de infrastructuur van de bestaande barragens beter te benutten om de aanleg van een extra reservoir te vermijden.
Dit verhaal van een (minimale) volksverhuizing speelt bovendien tegen de achtergrond van de Portugese huisvestingscrisis die brutaal om zich heen grijpt in het land. De regering heeft drastische maatregelen aangekondigd om ervoor te zorgen dat de lokale bevolking, en vooral jongeren, weer mogelijkheden krijgen om zich in de grootsteden en met name in de Algarve een huis of appartement aan te schaffen (koop/huur), zonder daarvoor exuberante bedragen te moeten neertellen. In een land waar ruw geschat zo’n 700.000 huizen leeg staan hebben vooral jongeren het enorm moeilijk om een eigen plek te kunnen betalen.
Voor een klein appartement in Lissabon betaal je al gauw 800 euro huur per maand; dat is hoger dan een minimumloon en je krijgt er vaak amper twee kamers en een badkamertje voor in de plaats! In vakantieparadijs Algarve zijn het vooral buitenlanders die de lokale bewoners de toegang tot de huizenmarkt afgesneden hebben door er zich een tweede (vakantie)woning aan te schaffen. Die wordt gewoonlijk slechts enkele maanden per jaar gebruikt en staat verder leeg. De competitie en vraag naar vastgoed doet de prijzen zo de pan uitswingen tot op een punt dat nu haast iedereen het erover eens is dat ze een onrealistisch niveau hebben bereikt. Internationale onderzoeksbureaus voorspellen dat een nieuwe vastgoed crisis niet veraf in de toekomst ligt en dat Portugal daar één van de eerste slachtoffers van zal zijn. Het heeft de regering er o.a. toe aangezet om haast een totaalstop in te voeren voor nieuwe B&B’s en Airbnb faciliteiten in de probleemgebieden.
Hier bij ons in het binnenland loopt het zo’n vaart niet; investeringen in huizen voor toeristisch gebruik worden er gezien als een noodzakelijke hulp om de lokale economie te ondersteunen en de regio op te nemen in de vaart der volkeren.
Maar terug naar Pisão. Het lijkt erop dat de aangekondigde dood van het dorp effectief zal bewaarheid kan worden. Ik vroeg me dan ook af hoe de mensen die er wonen (Pisão ligt op amper 25 minuten rijden van Assumar) met dat vooruitzicht omgaan. De overgrote meerderheid van de bewoners zijn er geboren en getogen en zien zich nu verplicht om alles wat hen bekend en geliefd is achter te laten om zich elders te vestigen. Je ziet bijna dagelijks een gestage stroom van vluchtelingen door Europa trekken wanneer je de tv aanzet en je blijft daar niet onberoerd onder, maar wat als het vlakbij je voordeur gebeurt, ook al blijven deze mensen gelukkig gespaard van bommen en zinloos geweld.
Het is een zonnige weekdag wanneer ik vanuit Portalegre de afslag neem naar de IC13. Al gauw gaat de weg bergafwaarts en van zodra ik de exit Pisão genomen heb begrijp ik nog beter waarom net dit dorpje uitgekozen is om plaats te maken voor de barragem. Een smalle toegangsweg loopt steil af naar het lager gelegen dal waar het dorp gevestigd is. Hier kan een hoop water bijeen gebracht worden en ik probeer me voor te stellen dat hier ooit een afsluiting zal staan die doorgaand verkeer onmogelijk maakt. Het is stil in de straten, ik zie een enkele werkman een vuilniskarretje voortduwen en wat verderop staan twee oude vrouwen hun stoep te vegen. Een bord dat al een eeuwigheid langs de wegkant staat leest enigzins trots maar naïef: “Waarom Pisão bezoeken? Voor alles!”
Het terras van Café central (in het centrum van het dorpje), ligt nog in de schaduw en is leeg om negen uur ’s morgens. Ik had me een beeld van Pisão voorgehouden als een levenloos half vervallen oud dorpje, maar dat strookt niet met de waarheid. Alles is mooi onderhouden en in de paar straten waaruit het bestaat staan kleine felkleurige huisjes netjes op een rij. Uit een achtertuintje klinkt geblaat van geitjes. Op het dorpspleintje staat een schoolbusje van de gemeente Crato waarmee allicht de paar kinderen die hier wonen verderop naar school gebracht worden. Ik begroet de inwoners met een vriendelijke -bom dia- om ze gerust te stellen dat ik niet aan ramptoerisme kom doen, …ik ben gewoon benieuwd hoe deze mensen tegen de constructie van de barragem aankijken.
Verderop staan twee vrouwen die druk in gesprek zijn op het voetpad. Paula (die hier geboren is maar niet op de foto wil) zegt me dat er al zolang over dit onderwerp gesproken wordt dat ze het moe geworden is. “Mijn ouders hadden het al over de dam toen ik nog een kind was. Het enige wat je hoort als er dorpsvergaderingen zijn in ‘café central’ is: barragem, barragem, barragem! Ik zal het pas geloven als ik de eerste bulldozers daadwerkelijk zie opdagen.”
Ik vraag hoe het gegeven haar leven zal veranderen. Ze zegt dat ze al jaren verderop woont en dat haar huis niet in gevaar is. “We zijn het gewoon om te wachten. Alles gaat hier traag; er is hier pas drie jaar geleden een telecommunicatie mast gezet want de ontvangst voor gsm en internet was erbarmelijk. De implementatie van het waterreservoir komt de regio ook ten goede, we moeten er kunnen naar kijken als een verbetering”, stelt ze. Haar vriendin Deolinda Ferreira is 86 en woont al maar dan 60 jaar in het dorp. Ze laat het allemaal over zich gaan en deelt de houding van Paula. “Ik heb al zoveel gezien en gehoord in mijn leven, er is al zoveel veranderd in de wereld. Wij zijn een vergeten dorpje. Ik laat er mijn slaap niet voor en vertrouw alleen nog op God!”
“Waar moeten jullie dan met z’n allen naartoe als het echt zover is?” vraag ik. “Hogerop, na de afslag van de provinciale weg ligt Monte da Velha; daar wil de overheid nieuwe huizen voor ons bouwen, en sommigen hebben hier alleen maar een eigendom die nog van grootouders of ouders is en enkel gebruikt wordt om vakantie te houden.” Er gaan trouwens geruchten dat een aantal inwoners van Pisão (sinds de aankondiging van de barragem) hun huis gerenoveerd of opgeleukt hebben om een hogere vergoeding voor de onteigening te krijgen.
Ik neem nog een koffie en koek in café central en wandel het dorp uit naar m’n wagen. Onder een stralende zon gloeit het groen van de vallei op en alles lijkt hier z’n normale dagelijkse gangetje te gaan. Ik kan me best voorstellen dat deze mensen er een lethargisch toekomstbeeld op nahouden: je kan niet elke avond naar bed gaan met het idee dat je eigendom morgen onder water gezet wordt. Dat redt je niet. Wat er ook van aan is, alle recente ontwikkelingen wijzen erop dat het de Portugese overheid dit keer menens is. Na met de paar inwoners van Pisão te hebben gesproken kan ik niet anders dan mee te gaan in hun versie van het verhaal: we zullen het meemaken als het zover komt.
Sinds begin jaren ’90 is Walt Bosmans Portugal liefhebber in hart en ziel. In 2019 verhuisde hij naar het dorpje Assumar in de Alto Alentejo. Samen met echtgenote Hilde baten ze in deze kleine rurale gemeenschap de B&B Assumar Country House uit in een bijna 400 jaar oude herenwoning. Elke maand verhaalt hij over zijn nieuwe ontdekkingen en ontmoetingen in deze wat ‘vergeten’ Portugese uithoek vol overweldigende natuurpracht en authenticiteit. Meer verhalen van hem zijn te vinden op de FB pagina ‘kamers vol liefde’.
Herkenbaar, want ook hier in het noorden van Portugal is dit in het verleden gebeurd. Inschikken in het belang van…. En oude mensen schikken zich in. Ik ben benieuw wie de voordelen zal benutten.
Interessant artikel, we komen daar elk jaar wel in de buurt.
Wel heb ik een vraag: de inwoners van het gebied ijveren zich voor herstel van de spoorlijn met personenvervoer richting Portalegre, maar door deze plannen zou het mogelijk zijn dat deze plannen voor herstel en de plannen voor het stuwmeer elkaar in de weg zitten. Heb jij daar zicht op?