Ik herinner me haar vaag, mijn klasgenootje dat midden in het jaar op de basisschool kwam. Ze was heel verlegen, maar desondanks klikte het tussen mij en haar wel en in de pauze speelden we vaak samen. Ik heb haar een keer uitgenodigd om bij mij te komen spelen. Toen ik vervolgens zei dat ik haar huis een keer wilde zien vertelde ze dat zij nog geen huis had: ze zat in een hotel en hun regels verboden bezoekers.
Luisa was een van kinderen die samen met hun families in 1975 naar Portugal waren verhuisd en veel van hun verbleven tijdelijk in hotels in Lissabon. Zij waren vluchtelingen voor de oorlogen in de ex-koloniën van Portugal en ze kwamen in grote getallen op evacuatievluchten terug, via wat toen de luchtbrug uit Afrika genoemd werd. Tussen mei 1974 en november van 1975 vertrokken zo’n 305 duizend mensen vanuit Angola naar Portugal. Veel mensen werden door hun familie ontvangen of hadden nog een huis in Portugal, maar er waren veel mensen die in hotels terechtkwamen omdat er geen andere noodopvang beschikbaar was. De hotels werden door de regering betaald en waren soms luxe hotels, maar dat maakte de pijn niet minder van het frustrerende gevoel van mislukking om als migrant met lege handen terug te komen .
Na een paar maanden was Luisa vertrokken en ik zag haar nooit meer terug. Ze had geen afscheid genomen, ik weet niet waar zij een huis hadden gevonden, ze was simpelweg weg. Wellicht heeft zij Dulce Maria Cardoso nog ontmoet, misschien zaten zij zelfs wel in hetzelfde hotel.
Dulce was ook een “retornada”, een teruggekeerde. Dat was de naam voor alle mensen die uit de ex-koloniën kwamen; niet vluchtelingen, maar teruggekeerden. Toen ik op de middelbare school terechtkwam ontmoette ik nog meer klasgenoten die teruggekeerden waren en een van hen werd zelfs mijn best vriendin.
Ze had een groot huis en haar gezin zat er warmpjes bij, want net als de andere teruggekeerden had haar vader voorrang op een baan bij de Portugese banken of de overheid. Hun woonkamer stond vol met ivoor, aangezien hun ouders eerder slim genoeg geweest waren om hun reserve, hun witte goud, in koffers naar Portugal te sturen.
De Portugese maatschappij van de jaren tachtig was bruisend, fascinerend en zeer instabiel. De recent geboren democratie had moeite om vorm te krijgen en er was frictie tussen de “oorspronkelijke” bewoners en de “retornados” (en later ook met de Afrikaanse immigranten.) De generatie van Dulce Maria Cardoso wist niet wat zekerheid inhield; wat de toekomst inhield was altijd een vraagteken. Voor Dulce waren de dagelijkse beslissingen, acties en gedachten belangrijk. Zelfs als je niet weet wat je van de toekomst moet verwachten en je deze ook niet geheel zelf kan bepalen hebben de daden van vandaag zeker een gevolg voor je latere leven.
Deze periode in de geschiedenis van Portugal wordt in het boek van Dulce Cardoso “Retorno” goed beschreven en zij putte hierbij uit haar eigen ervaringen. Ze vertelt haar lezers hoe de mensen leefden, dachten en voelden, moment na moment. Er is geen visie, geen grote zorg of thema, maar alleen onze relaties met anderen en onszelf.
Deze dagelijkse bezigheden en de complexiteit van de relaties tussen mensen komen in alle boeken van Dulce Maria Cardoso terug. Het boek “Eliete” (alleen in het Italiaans en Frans vertaald) is denk ik, het favoriet van het Portugese publiek omdat Dulce de normale Portugees, die normaal denkt te leven, ontleedt. Zoals een lezer schrijft: “Eliete zou een van ons kunnen zijn, een paar jaar geleden, over een paar jaar of zelfs nu”. (Beatriz, goodreads).
Het wel in het Nederlands vertaalde boek “Violet en de Engelen” is een duizelingwekkende verzameling van gefragmenteerde gedachten en dialogen. In een interview vertelt de schrijfster dat het zo gestructureerd is omdat haar geheugen ook gefragmenteerd is:
“A minha memória não é linear, é fragmentada, os tempos estão sempre misturados, e o que conecta, o que chama os acontecimentos, são muitas vezes ligações inexplicáveis.: Eu não entendo nada do que faço sem um ponto de vista que eu persiga, que tem a ver com princípios éticos. – “
“Mijn geheugen is niet lineair, is gefragmenteerd, de tijden zijn gemixt, en wat hen bindt zijn de gebeurtenissen, zijn soms de onverklaarbare verbindingen. Ik begrijp niks wat ik doe zonder een standpunt dat ik nastreef, dat te maken heeft met ethische principes.”
Over haar boeken vertelt zij nog:
“Portugal está lá, isto porque sou portuguesa e vivo em Portugal.-“
“Portugal is daar, want ik ben een Portugese en ik woon in Portugal.”
Biografie
Dulce Maria Cardoso is in het noordoosten van Portugal geboren, in het gebied Tras os Montes. Tras os Montes betekent ”achter de bergen”. Het is een afgelegen en arme regio waar weinig mensen willen blijven wonen. Toen zij zes jaar was verhuisde met haar ouders naar Angola, maar dat was maar van korte duur, want gelijk daarna begon de oorlog van de Angolezen tegen Portugal, waarna zij in haar elfde levensjaar terugkeerde naar Portugal. Zij bleef in Lissabon wonen en deed een opleiding rechten. Echter, ze wilde schrijfster worden en daarom publiceerde ze haar eerste roman in 2002. Tot op heden heeft zij reeds negen boeken (romans en verhalen) in het Portugees geschreven:
- Campo de Sangue: roman 2002
- Os meus Sentimentos: roman 2005 vertaald
- Até Nós; verhalen: 2008
- O Chão dos Pardais: roman 2009 vertaald
- O Retorno; roman: 2011 In het Engels
- A Bíblia de Lôá (kinderen): 2014
- Tudo são histórias de amor (verhalen): 2014
- Eliete – A Vida Normal: roman 2018
- Autobiografia não uatorizada: kronieken 2021
Elsa Valente is geboren in Lissabon en al 20 jaar woonachtig in Nederland. Ze werkt in een academische bibliotheek en daarnaast geeft ze privélessen in de Portugese taal. In haar vrije tijd leest ze veel boeken, uiteraard ook in haar moedertaal.
